Tese (doutorado)—Universidade de Brasília, Centro de Desenvolvimento Sustentável, 2008.A presente tese aborda a problemática relativa a eletrificação rural em comunidades tradicionais na região Amazônica. O objetivo da tese é pesquisar a sustentabilidade de projetos de geração descentralizada de energia elétrica a partir de aproveitamento de fontes renováveis de energia nessas comunidades. Essa opção de geração de energia elétrica, a partir dos próprios recursos naturais e renováveis que são encontrados na região, apresenta-se como alternativa à convencional expansão da rede elétrica a partir de uma usina geradora central. Pois, pelas próprias necessidades de sobrevivência, essas comunidades costumam viver de forma dispersa num vasto território, distantes dos centros urbanos. A discussão do atendimento dessas comunidades se torna importante, diante da implantação da lei da universalização dos serviços públicos de energia do Estado Brasileiro. A legislação prevê metas para a sua implantação e segundo estimativas do governo federal há aproximadamente 300.000 domicílios na Amazônia que devem ser atendidos por meio de alguma forma de geração descentralizada de energia elétrica. Existem diversas opções tecnológicas que podem ser usadas para prover este atendimento, bem como diversos modelos de negócio, implementação e gestão desses empreendimentos. A proposta da tese é de contribuir com esse debate, a partir de um estudo sistemático do setor elétrico, das ações realizadas pelo Estado nos últimos 20 anos, e da análise de uma experiência de implantação de uma microcentral hidrelétrica numa comunidade tradicional na Amazônia surinamesa. Além desse estudo de caso, a pesquisa acompanha a implantação de uma unidade de geração descentralizada de energia elétrica com uma turbina hidrocinética num assentamento agroextrativista no sul de estado de Amapá. A metodologia usada neste caso é a da pesquisa-ação, pelas próprias características da pesquisa, pois um dos objetivos da tese é de elaborar e aplicar um novo modelo para a implementação e gestão de sistemas de geração descentralizada. A pesquisa mostra que projetos de eletrificação rural em comunidades tradicionais não podem considerar a energia como mero bem de consumo. Há a necessidade de inserir a ação de eletrificação num sistema de ações interligados que promovem o desenvolvimento da comunidade, usando a energia como indutor. Assim o problema passa a ser uma questão de desenvolvimento local e a sua resolução tem que usar os instrumentos apropriados para essa problemática. Por fim, a pesquisa ressalta a importância da figura do patrocinador para o modelo de implementação e aponta caminhos para viabilizar a participação do setor elétrico em projetos dessa natureza. _______________________________________________________________________________ ABSTRACTThis thesis discusses rural electrification in traditional communities in the Amazon. The objective of this thesis is to investigate the sustainability of decentralized electricity generation projects with renewable energy sources in traditional communities. This option of electricity generating, through exploring own natural and renewable resources usually present in their area, is an alternative to the conventional electrical grid expansion. The traditional communities, as for their own survival needs, normally live in a wide spread dispersed way in a vast territory, distant from the urban centers. The discussion of this subject is important, as the Brazilian government promulgated a law that establishes the universalization of public electric energy services. This legislation foresees goals and deadlines for its implantation and the federal government estimates that there are approximately 300.000 households in the Amazon that should be assisted through some form of decentralized electricity generation. There are several technological options that can be used to provide this service, as well as several business, implantation and administration models of these plants. The proposal of the thesis is to contributing with this debate, starting with a systematic survey of the electric sector, of the initiatives on decentralized electricity generation with renewable sources realized by the state in the last 20 years, and a case study of an experience of a micro hydropower plant in a traditional community in the Surinamese Amazon. The research also accompanied the implantation of a decentralized electricity generation unit with a hydrokinetic turbine in an agrarian and extractive settlement in the southern region of the state of Amapá in the Brazilian Amazon. The methodology used in this case is that of research-action, due to the characteristics of the research. One of the objectives of this thesis is to elaborate and apply a new model for the implantation and management of decentralized generation systems. The research showed that rural electrification project in traditional communities cannot consider energy as a simple commodity. There is a need to insert the electrification action in a system of interconnected actions that promote the community's development, using the energy as an inductor. So the problem passes to one of local development and its resolution has to use the appropriate instruments available. Finally, the research emphasizes the importance of a sponsor in the execution of this kind of projects and it shows ways to make the participation of the electric sector in this kind of projects feasible. _______________________________________________________________________________ RÉSUMÉCette thèse traite la problématique de l´électrification rurale au sein des communautés traditionnelles en Amazonie. Son objectif est celui de faire une recherche concernant la durabilité des projets de génération décentralisée d´énergie électrique à partir de l´exploitation des sources renouvelables d´énergie dans ces communautés. Cette option de génération d´énergie électrique, à partir des ressources naturelles et renouvelables de la région, se présente comme une alternative à l´expansion conventionnelle du réseau électrique qui s´utilise d´une usine génératrice centrale. En fonction de leurs nécessités particulières de survie, ces communautés vivent de façon dispersée dans des vastes extensions territoriales, éloignées des centres urbains. La discussion sur l´offre d´énergie à ces communautés devient importante face à l´implantation de la loi d´universalisation des services publics d´énergie par l´État brésilien. Des cibles et des délais sont prévus pour l´implantation de la loi et, selon les données estimées par le gouvernement brésilien, il existe environ 300.000 domiciles en Amazonie qui doivent être assistées par une forme de génération décentralisée d´énergie électrique. Il existent diverses options technologiques qui peuvent être utilisées pour garantir cet approvisionnement d´énergie, ainsi que de divers business models, modèles d´implémentation et de gestion de ces initiatives. La proposition de la thèse est celle de contribuer avec ce débat, à partir d´une étude systématique du secteur électrique, des actions menées par l´État brésilien durant les 20 dernières années et de l´analyse d´une expérience d´implantation d´une micro central hydroélectrique au sein d´une communauté dans l´Amazonie surinamaise. En plus de cette étude de cas au Surinam, la recherche a accompagné l´implantation d´une turbine de génération d´énergie hydrocynétique dans une aire de concession agraire et extractive dans la région sud de l´état de l´Amapá. En fonction des caractéristiques particulières de la recherche, il a été utilisée la recherche-action comme méthodologie, car, l´un des objectifs de la thèse est celui d´élaborer et appliquer un modèle pour la mise en oeuvre et gestion des systèmes de génération décentralisée d´énergie. La recherche a montré que, quand il s´agit d´électrification rurale au sein des communautés traditionnelles, l´énergie ne peut pas être considérée simplement comme un bien de consommation. Il devient nécessaire que l´action pour l´électrification soit insérée dans un système d´actions intégrées qui puissent promouvoir le développement des communautés, en utilisant l´énergie comme inducteur du développement. De ce fait, le problème devient une question de développement local et sa résolution doit utiliser des instruments spécifiques pour ce type de problématique. Enfin, la recherche introduit le parrain, un acteur important pour ce modèle d´implantation, et suggère aussi des chemins pour rendre viable la participation du secteur électrique dans ce type des projets. _______________________________________________________________________________ RESUMÉDeze thesis beschrijft de elektriciteit voorziening in traditionele gemeenschappen in het Amazone gebied. Het doel is om de duurzaamheid van gedecentraliseerde energie opwekking met hernieuwbare energie bronnen in traditionele gemeenschappen te bestuderen. Deze optie van elektriciteits opwekking door het ontwikkelen van eigen natuurlijke en hernieuwbare hulpbronnen die normaal beschikbaar zijn in hun leefgemeenschappen, is een alternatief voor de conventionele elektriciteits netwerk uitbreiding. De traditionele gemeenschappen leven, als gevolg van hun overlevings behoeften, geografisch wijd verspreid in een groot gebied, op een grote afstand van de stedelijke centra. De bestudering van deze problematiek is nu relevant, omdat de Braziliaanse regering een wet heeft afgekondigd die zich richt op het algemeen maken van publieke elektrische nuts voorzieningen voor rurale gebieden. Deze wetgeving voorziet in doelen en mijlpalen voor de implementatie van rurale elektriciteits voorzieningen en schattingen van de federale regering geven aan dat er ongeveer 300.000 huishoudens in het Amazone gebied van Brazilië zijn, die moeten worden ondersteund door een vorm van gedecentraliseerde elektriciteits opwekking. Er zijn verschillende technologische opties die daarvoor gebruikt kunnen worden, alsmede meerdere business, implementatie en administratie modellen voor het opzetten van deze projecten. De aanbeveling van de thesis is een bijdrage te leveren aan dit debat, met als beginpunt een systematisch onderzoek van de elektriciteits sector, gevolgd door de analyse van de initiatieven op het gebied van gedecentraliseerde elektriciteit opwekking met hernieuwbare energie bronnen in de voorgaande 20 jaren, en een case study van de eerste installatie van een micro waterkracht centrale in een traditionele gemeenschap in het Surinaamse Amazone gebied. Naast deze case study, werd tijdens de promotieonderzoek, de implementatie van een gedecentraliseerde elektriciteit generatie installatie met een hydrokinetische turbine in een agrarische en extractiefe nederzetting in het zuiden van de staat Amapá in Braziliaans Amazone gebied begeleid. De toegepaste methodologie is actie-onderzoek, vanwege de karakteristieken van het onderzoek. Een van de doelstellingen van deze thesis is om een nieuw model voor de implementatie en administratie van gedecentraliseerde energie generatie systemen. Het onderzoek toont dat rurale elektrificatie projecten in traditionele gemeenschappen de energie niet als eenvoudige commodity kan beschouwen. Het is noodzakelijk om deze initiatieven voor elektrificatie in een ge-integreerde activiteiten systeem te plaatsen, om zo de energie te gebruiken als een geleider voor het bevorderen van de ontwikkeling van de gemeenschap. Op deze manier, verschuift het probleem naar een van locale (gemeenschaps) ontwikkeling en moet men de instrumenten die hiervoor beschikbaar zijn benutten. Tot slot benadrukt de studie het belang van een sponsor (ondersteuner) bij de uitvoering van dit soort projecten, en het geeft manieren aan om de deelname van de elektriciteits sector in deze projecten mogelijk te maken.